Op woensdag 3 november viert de Protestantse Kerk de dankdag voor gewas en arbeid. Vanwege de predikantsvacature vieren wij dit de volgende zondag. Een van de liederen die de Cantorij Belcanto die zondag gaat zingen is lied 719 met de hierboven aangehaalde tekst.
De vruchten van boomgaard en land zijn niet alleen een inspiratiebron geweest voor de dichter Brian A Wren maar ook enkele eeuwen geleden voor de beeldhouwer Johann George (Jurjen) Hempel. Hij is geboren in Altenburg bij Leipzig (Thüringen in Duitsland) en woonde in Harlingen. Hij heeft houtsnijwerk gemaakt in Harlingen, Sneek, Sexbierum en aan de preekstoel in Berltsum. Het houtsnijwerk op vier panelen van de preekstoel bestaat uit de 4 jaargetijden. Vooral de herfst bestaat uit de ‘vruchten van boomgaard en land’. Niet zo raar dat hij dit in het vroegere gerniersdoarp Berltsum gebruikte op de preekstoel. Immers, zeker rond 1778 waren er hier veel fruithoven, zodat iedereen de vruchten herkende. Ook in andere plaatsen, zoals in Bolsward komen deze symbolische versieringen voor op de kansel.
Wat zien we op dit paneel? Aan een groot lint hangt een cirkel dat nog het meest lijkt op een slang die in zijn staart bijt, het symbool van de eeuwige cirkel van de natuur. In de cirkel rijpe druiventrossen, een verwijzing naar de avondmaalswijn. Na een strik in het lint zijn twee takken met peren afgebeeld. Als je goed kijkt, zit op de tak een levende huisjesslak die zich tegoed zal doen aan het fruit. Ik heb me afgevraagd of dit nou humor is of dat Hempel hiermee wil zeggen: ‘Neemt, eet en gedenk..’ In het volgende paneel over de winter vind je lege schelpen… Op de grond vinden we een gevallen appel met nog het steeltje met blad.
De beeldhouwer heeft in de vruchten van boomgaard en land inspiratie gevonden voor het houtsnijwerk op de kansel. En het is nog steeds basis voor verwondering en dankbaarheid dat God ons dit alles geeft voor ons leven in de tijd die ons is gegeven op deze aarde. Ook zit er een vermaning in dat dit leven niet eeuwig is op deze aarde. Hierna komt immers de winter.
Durk Osinga
Elke Berltsumer kent wel de grote rode beukenboom in de voormalige pastorietuin bij de Koepelkerk. Fietstoeristen blijven vaak staan bij deze boom en maken er een foto van. Weinig mensen weten, dat dit een Twaalf Apostelenboom is. In de 19e eeuw was het een gebruik om een groep bomen in een cirkel te plaatsen in de parkachtige tuinen bij buitenplaatsen. In de volksmond werd dit een twaalf apostelenboom genoemd. Daarnaast zijn er voorbeelden in Friesland waarbij twaalf bomen bij elkaar worden geplant en dat deze met elkaar vergroeiden tot een boom. De jonge bomen worden dan eerst door een ijzeren hoepel verbonden.
Dat dit ook zo is bij deze rode beuk blijkt wel uit het volgende. Enige tijd geleden repareerde Hielke Oppedijk samen met Hessel Boersma, een collega van Rinsma Berlikum, het ijzeren hek voor de pastorie. Toen kwam de boom ter sprake en Hessel Boersma wist te vertellen dat zijn pake hoepels maakte voor Twaalf Apostelenbomen. Of dat ook voor Berltsum was wist bij niet. Zijn voorouders waren smid in Vrouwenparochie en Ried. Als je de stam bekijkt zijn nog de insnoeringen te zien van een hoepel. Een andere aanwijzing is, dat een beuk een gladde ronde stam heeft maar deze boom niet. Op de foto kan je zien, dat de boom uit meerdere stammen bestaat.
De rode beuk en de kastanjeboom zijn bij de bouw van de pastorie in 1863 geplant door Klaas van der Schaaf, een voorouder van Hiltje van der Schaaf, die getrouwd was met Kobus Wassenaar (“Kobus Hiltsje”). Hij was hovenier voor de tuin. In de familie wordt dit verhaal nog altijd verteld volgens Watse Posthumus. Waarschijnlijk zijn deze twaalf rode beuken geleverd door Bosgra uit Burgum. In latere jaren werden door Bosgra vooral fruitbomen geleverd voor de pastorietuin.
In de pastorietuin in Wijckel staat eenzelfde Twaalf Apostelenboom,
zie bijgaande foto.
Ook in Ruinerwold staat een exemplaar in de pastorietuin.
De kastanjeboom is in 2017 door de storm geveld; hij bleek helemaal hol te zijn vanwege inwatering. De huidige huurder van de pastorie, de familie Zeinstra heeft dit jaar een jonge eikenboom geplant ongeveer op de plek van de kastanjeboom. Het zal wel enige jaren duren voordat deze groot is maar ja boompje groot plantertje dood. Maar een eikenboom heeft de symboliek van onsterfelijkheid…
Het planten van een Twaalf Apostelenboom ter gelegenheid van de nieuwbouw van de pastorie is een toepasselijke religieuze invulling van een volksbenaming.
Durk Osinga
Ds. Cornelis Fortgens, hervormd predikant in Berltsum 1955 -1962.
De onderwerpen in deze rubriek gaan meestal over gebouwen of voorwerpen. Maar het gaat in de kerk natuurlijk om personen. Als we ons richten op de predikanten en hun voorgangers ontstaat een indrukwekkende reeks van personen vanaf 1320 toen Eelcko Liauckema in Berlikum de pastorie bouwde. Hij werd in 1325 abt van het klooster Lidlum. Van een aantal zijn bijzonderheden bekend en kunnen we een beeld vormen van deze mensen. Opmerkelijk dat in ons kerkarchief heel weinig te vinden is van predikanten die in Berltsum hebben gestaan, ook van dominees die nog niet eens heel lang geleden weer vertrokken zijn.
Van Wim Opstelten kreeg ik vorig jaar de overlijdensaankondiging van Anton Nicolaas Fortgens, zoon van de hervormde ds. Cornelis Fortgens die in Berltsum gestaan heeft van 1955 – 1962, toen hij naar Wichmond vertrok. Anton is 64 jaar geworden. Het gezin Fortgens is op bijgaande foto te zien heel gelukkig met drie kinderen Cor, Gijsbert en Anton. Later is nog Hans geboren. 
Maar het leven kan wreed zijn. Gijsbert is overleden door een ongeluk in Wichmond, nog maar 4 jaar oud. Ook Cor en Hans zijn later door een ongeluk om het leven gekomen. De heer Fortgens is overleden in 2002 en mevrouw Fortgens in 2016. Zij hebben het overlijden van Anton niet meer meegemaakt.
Deze situatie is voor een dominee niet minder zwaar dan voor andere gemeenteleden. Vindt dan maar eens de goede troostwoorden in de bijbel. Niet zelden keren mensen zich dan af van de kerk, vol onbegrip dat ‘God heeft tot zich genomen’. God krijgt dan de schuld van het verlies. Een gesprek is dan meestal niet mogelijk hoe het werkelijk met God zit.
Op het kerkhof bij de Koepelkerk zijn meerdere kindergraven te zien vaak met een bloem als een recent aandenken. Daaruit blijkt wel, dat een moeder/ouder altijd een band houdt met het overleden kind. Het kerkhof is daarmee een gedenkplek in Berltsum voor alle Berltsumers, gelovig of niet.
Durk Osinga
In het vorige artikel in deze rubriek was een oude foto te zien van de toenmalige Gereformeerde pastorie. Het is een opvallend grote woning in een bouwstijl die je in Berltsum niet zou verwachten.
Meester Visser schrijft in zijn boekje over de geschiedenis van de Gereformeerde kerk wel het een en ander over deze pastorie. Eind 1906 nam de kerkenraad het besluit om een nieuwe pastorie te verkrijgen en in februari 1907 kwam het gemeentelid Klaas Kool al met een tekening voor de verbouwing van de bestaande pastorie. De ingestelde bouwcommissie zocht eind 1907 contact met een Leeuwarder architect voor een plan voor de verbouw van de pastorie en dat deze niet meer mag kosten dan f 4.000. Kort daarna spreekt de kerkenraad de voorkeur uit voor een nieuwe losstaande pastorie die tot f 5.200 mag kosten. Een andere architect W. Gaasterland maakte bestek en tekeningen en bouwde de pastorie in 1908 voor f 5.932,90. Het is onmiskenbaar een gebouw uit de fin de siècle periode ook wel la belle epoque genoemd, te typeren met een vlucht uit de realiteit met behulp van overmatige mooiigheid en luxe.
Wie was architect W. Gaasterland?
Over deze architect is in Tresoar met veel Friese archieven niets te vinden en ook niet in het architectenregister. Gelukkig bracht het archief van Menameradiel uitkomst dankzij onze archivaris Jan Metzlar. De bijgaande blauwdruk bij de vergunningsaanvraag is gemaakt door Willem Frederik Gaasterland, architect en aannemer te Den Haag. Maar hoe komt de bouwcommissie nou bij deze man? Meester Visser schrijft eerder, dat in 1889 meester Gaasterland een vaste aanstelling krijgt als voorlezer, voorzanger en tekstaanschrijver. Willem Frederik Gaasterland is een zoon van meester Klaas Gaasterland en is in 1881 te Berlikum geboren. Hij ging in oktober 1895 in de kost in Leeuwarden en was leerling aan de Ambachtsschool daar.
Vier maanden later ging hij met zijn ouders naar Amsterdam en zal daar zijn opleiding afgemaakt hebben. Hij trouwde in 1904 en vertrok naar Den Haag als bouwkundige. Het lijkt erop dat hij in de sterk groeiende stad in 1906 en 1907 een aantal woningbouwprojecten uitvoerde. In 1908 zien we hem als eigenaar van de Stoomtimmerfabriek “Friso” als hij de bouwtekening maakte voor de pastorie. De pastorie die hij tekende zou inderdaad niet misstaan in een chique Haagse wijk met herenhuizen. Kennelijk waren er nog contacten met Berltsum. Het maakt in ieder geval de cirkel weer rond. Wie de pastorie feitelijk gebouwd heeft, weet ik niet. Al het materiaal en bouwlieden vanuit Dan Haag naar Berltsum brengen, is ook kostbaar.
De heer Gaasterland is in 1913 terug in Amsterdam en woont op verscheidene plekken. Of het allemaal wel goed is gegaan in Den Haag? Hij is in 1933 (crisisjaren) naar Zwolle verhuisd, daarna naar Arnhem en Renkum en is in 1943 in Amsterdam overleden. Maar de chique Haagse pastorie staat er nog ook al is deze niet meer als zodanig in gebruik.
Durk Osinga
De Gereformeerde Kerk in Berltsum is opgericht in 1887. Het ontstaan van de kerk is uitgebreid beschreven in het boekje van meester Floris Visser. In 1888 koopt de Gereformeerde kerk het huis en schuur van de wed. J.B. Roorda aan de Wiersterdyk. De schuur is gesloopt en in 1889 wordt de nieuwe kerk ingewijd. Beide zijn op het schilderij te zien dat nu in de Kruiskerk hangt. Het is gemaakt aan de hand van een foto uit 1906 door A. Brouwer van Oudebildtdijk. Dit schilderij is aangeboden door de fam. Reitsma – Brouwer bij het 100 jarig bestaan van de Geref. Kerk. De predikant woonde in het woonhuis van de boerderij en in de inpandige woning in de nieuwe kerk woonde de koster. Dit is op dezelfde manier als bij de Doopsgezinde kerk aan de Vermaningsstrjitte.
In 1908 wordt het woonhuis van de boerderij afgebroken en maakt plaats voor de nieuwe pastorie. De foto laat deze situatie zien met de inpandige kosterswoning en de nieuwe pastorie. De Gereformeerde kerk groeide als kool, ook vanwege de overgang in 1892 van de Berltsumer leden van de Chr. Gereformeerde Kerk van Beetgum. Dit zijn veelal draagkrachtige leden van deze kerk, totaal 40 gezinnen. Daarom wordt die Kerk gecompenseerd met f 2.000 gedeeltelijk contant en gedeeltelijk op afbetaling.
De groei van de gemeente leidde in 1926 tot een grote verbouwing van het kerkgebouw waarbij de inpandige kosterswoning plaats maakte voor een consistorie en catechisatielokaal. Het orgel werd gerepareerd door de orgelbouwer Van Dam van Leeuwarden. De collecten hiervoor geven nog financiële ruimte voor een verfraaiing van het kerkgebouw met glas-in-lood-ramen. Volgens de notulen “ niet de duurste en niet de goedkoopste, maar er tussen in” .
Deze zijn te zien op de
bijgaande foto van ds. Offers uit ongeveer 1940.
Durk Osinga
De volgende keer meer en met dank aan Uilke Strooisma die veel stukken uit de oude doos haalde.
Wie wel eens kijkt naar Kunst en Kitsch kan zich misschien herinneren dat er een bijzonder glas getoond werd en dat gemaakt is in 1599 in Antwerpen. De waarde werd geschat op €85.000 en het stond zomaar in de kast bij een mevrouw, die geen idee had van de waarde. Het glas is nu te zien in het Fries Museum.
Op dit glas waren allemaal namen van mensen van Friese adel gegraveerd. Het blijkt om een zogenaamde hensbeker te gaan ter gelegenheid van de verloving van Tjerck van Heerma en Lucia van Walta. Dit glas werd gegraveerd met de namen van degenen die bij de verloving aanwezig waren. Zijn netwerk zouden wij tegenwoordig zeggen. Deze Tjerck van Heerma werd in 1613 grietman (voorloper van de burgemeester) van Menaldumadeel en stierf in 1655. Hij woonde zeer waarschijnlijk op Heermastate in Berltsum, dat lag ten oosten van de huidige Vermaningsstrjitte. Deze straat heette vroeger Grietmanssteeg. Hij werd begraven in de kruiskerk die op de plek stond van de huidige Koepelkerk. De zerk is aanwezig in de kerk maar is niet zichtbaar. De steen was nog onbeschadigd gevonden op de grafkelder onder het orgel. Bij de restauratie in 1970-1980 is deze daarom onder de planken van het doophek gelegd en helaas niet zichtbaar meer. Gelukkig is rond 1959 wel een foto gemaakt en deze is bij dit artikel gevoegd.
Ik heb een uitvergroting gemaakt van het wapen van Tjerck van Heerma. Het helmteken bovenop het wapen is een fiere staande eenhoorn en in zijn wapen komen ruiten, eikels en schelpen voor. En al die symbolen komen ook voor op het wapen van de gemeente Menaldumadeel. Hij heeft dus het wapen van Menaldumadeel ontleend aan zijn eigen wapen.
Op de steen staat ook een Latijnse tekst, die vertaald als volgt luidt: “Zie, hier lig ik, een mens uit aarde gemaakt; thans stof en aarde. Maar dit tot aarde vergane zal wederom een mens worden”. Een eenhoorn, laat staan een liggende, is heel ongewoon in de heraldiek (wapenkunde). Er is wel gespeculeerd op het woeste karakter van Tsjerk en volgens de legende kan alleen een jonge maagd de woeste eenhoorn oftewel Tsjerk temmen. Dat is Luts van Walta dan kennelijk gelukt want het wapen van Menaldumadeel vertoont een liggende eenhoorn. En uit de Latijnse tekst blijkt wel dat hij een gelovig mens is (geworden): de tekst verwijst naar de opstanding van de mensen dankzij de geboorte van Jezus. En die geboorte vieren wij met Kerstmis.
Durk Osinga
Een tijdje geleden heb ik de lezers gevraagd of zij een foto (of iets anders hebben) over het orgel in de voormalige Gereformeerde kerk aan de Wiersterdyk. Helaas heb ik geen enkele reactie daarover gekregen. Maar wie weet komt er nog wat.
Het huidige Boegem orgel in de Kruiskerk staat nog steeds op mijn lijstje. Ik wil graag wat meer te weten komen over de bouwer Boegem maar dat wil nog niet lukken dus dat houdt u nog tegoed.
Wat ik wel gekregen heb is het volgende lofdicht over Will Boegem en het orgel, dat in de orgelkast hangt. Het is geschreven door de heer C. Teeken uit Ouderkerk aan de Amstel op 13 oktober 1968.
Opvallend is wel, dat in het boekje van meester Visser over 100 jaar Gereformeerde kerk in Berlikum staat, dat het orgel op 31 januari 1969 feestelijk in gebruik is genomen met als organist Piet van Egmond. Maar de heer Teeken was kennelijk in de gelegenheid het orgel al te bespelen. Misschien was hij betrokken bij de bouw van het orgel? Hij is in ieder geval zeer enthousiast over het orgel zoals u kunt lezen.
Durk Osinga
De dominee beklimt in deze coronatijd niet de preekstoel in de Koepelkerk maar staat achter de lessenaar op de avondmaalstafel.
Deur preekstoel
Het beklimmen van de preekstoel kan met recht een beklimming worden genoemd: een smalle trap en dan ook nog een deurtje dat open geduwd moet worden met vroeger de handen vol met boeken en de preek en toen had hij ook nog de lange toga aan. Op zich al een beproeving voor de dominee. Of is dit een stille verwijzing naar ‘de smalle weg’ uit de Bergrede van Jezus? De dominee zal in elk geval al blij zijn dat hij boven is en de aandacht kan richten op de gemeente. Meer lezen over De beklimming van de preekstoel
Het kerkelijk erfgoed van onze kerk bestaat niet alleen uit goederen in en rond beide kerkgebouwen maar ook daarbuiten. Daarom vindt u in dit zomernummer een artikel over de Bureweide of wel De Finne. Een bureweide is vanouds een gemeenschappelijk stuk weidegrond dat jaarlijks verpacht werd aan gardeniers, koemelkers en arbeiders, die daar een koe konden laten grazen. Een (koe)schar is een stuk land, waar een koe genoeg aan had om ongeveer een halfjaar lang te grazen. De Finne bestond oorspronkelijk uit 32 scharren dus er konden 32 koeien grazen. De Finne ligt aan het einde van de bewoonde Bildtdijk, linksaf It Swarte Reedsje en rechtsaf naar de Hemmemaweg. De ingang was vroeger aangegeven met palen en een hekwerk. Ik heb in 1978 deze foto genomen met het hekwerk waarvan nog 2 letters te zien zijn B.r. (bure) en het rechter hek was al verdwenen. Meer lezen over Bureweide ofwel De Finne
In een zaal van de Kruiskerk hangt een tekening over Sijbren Lautenbach, die in 1945 in Bergen Belsen om het leven kwam. Toen ik die tekening zag vond ik dat een goede aanleiding om in deze maand daar in deze rubriek wat over te schrijven. Hoe deze tekening daar komt weet ik niet maar deze gedenktekening kan worden beschouwd als een symbool van de strijd en de slachtoffers tijdens de oorlog 1940-1945.
Sijbren Lautenbach is geboren in 1919 en woonde op De Kamp. Hij zat in de oorlog in het verzet in Delft, werd daar opgepakt en hij is in het concentratiekamp Bergen Belsen gestorven op 25 april 1945. Hij is voor zover mij bekend de enige Berltsumer uit het verzet die in de oorlog gesneuveld is. Toch heeft die oorlogstijd veel meer wonden geslagen bij Berltsumers. Meerdere dorpsgenoten zijn toen opgepakt en niet iedereen is teruggekomen. Meer lezen over 75 jaar bevrijding
